Jan Czochralski - polski chemik i metaloznawca

Był ósmym z dziesięciorga dzieci wielkopolskich rzemieślników, Franciszka Czochralskiego i Marty z Suchomskich, żyjących wówczas pod zaborem pruskim. Ojciec Janka, prowadził zakład stolarski, robiąc meble domowe i trumny. Zgodnie z wolą ojca ukończył on Seminarium Nauczycielskie w Kcyni, ale nie mogąc pogodzić się z ocenami, podarł świadectwo maturalne. Brak tego dokumentu zamykał mu, drogę do dalszej kariery nauczycielskiej i naukowej.

Pomniejsze lata

Ponieważ od zawsze interesował się chemią, rozpoczął pracę w aptece, gdzie prowadził eksperymenty naukowe. W 1904 roku wyjechał do Berlina, by tam rozpocząć pracę w aptece i drogerii A. Herbranda. Zajmował się on określaniem jakości i czystości wykopywanych rud, olejów, smarów, metali i stopów. Uczęszczał on na wykłady chemii specjalnej na tamtejszej Politechnice, jako wolny słuchacz. Na Uniwersytecie Berlińskim chodził na wykłady na wydziale sztuki. W 1906 roku rozpoczął pierwszą naukową pracę w laboratorium firmy Kunheim & Co, a rok później w Allgemeine Elektricitäts Gesellschaft, gdzie został kierownikiem badania stali i żelaza. Na Uniwersytecie Berlińskim poznaje późniejszą swoją żonę. W 1910 ożenił się z Margueritą Haase, pianistką pochodzącą z holenderskiej rodziny osiadłej w Berlinie.

Jego pierwsza praca naukowa

W latach 1911-14, Czochralski był asystentem Wicharda von Moellendorffa, z którym opublikował swoją pierwszą pracę poświęconą krystalografii metali. Największy rozgłos przyniosła mu odkryta metoda pomiaru szybkości krystalizacji metali, wykorzystywana obecnie do produkcji monokryształów krzemu. Według popularnej anegdoty metodę tę odkrył przypadkowo, zanurzając przez roztargnienie pióro w tyglu z gorącą cyną, zamiast w kałamarzu.
W 1917 roku, zostaje on szefem laboratorium metaloznawczego Metallbank und Metallurgische Gesellschaft AG, gdzie opracował i w 1924 roku opatentował bezcynowy stop B łożyskowy dla kolejnictwa. Stop zwany był w Polsce metalem B. Głównym zadaniem młodego Czochralskiego było wprowadzenie alu­minium do elektroniki, a więc prowadził on rozliczne pionierskie prace nad technologią produkcji blach, drutów i wyprasek aluminiowych, badanie stopów aluminium i standaryzacja badań metalograficznych. W 1925 roku, pojawiła się propozycja powrotu do Polski i objęcia katedry na Politechnice Warszawskiej. Po rozmowach m. in. z prezydentem RP, Jan powrócił do Odrodzonej Polski na osobiste zaproszenie Ignacego Mościckiego.

W wolnej Polsce

W 1929 roku, Czochralski otrzymał doktorat Honoris Causa i objął posadę profesora na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej. Przed rozpoczęciem II wojny światowej, Czochralski nie wychodził praktycznie z MSW. Wojna przerwała jego działalność naukową. Pod koniec 1939 roku, uzyskał od Niemców pozwolenie i uruchomił w Warszawie na bazie przedwojennego instytutu Politechniki Zakład Badań Materiałów, nastąpiło to za zgodą władz konspiracyjnych Politechniki i miało na celu ochronę pracowników uczelni i wyposażenia. W następnym okresie okupacji powstały kolejne zakłady wzorowane na zakładzie Czochralskiego. Zakład wykonywał zadania na rzecz instytucji cywilnych, a także dla Wehrmachtu. Zakład zatrudniał wielu żołnierzy Armii Krajowej.

Po wojnie

Koniec wojny oznaczał dla profesora nowe kłopoty. Ówczesny prokurator apelacyjny w Warszawie wydał postanowienie o aresztowaniu Czochralskiego. Dnia 7 kwietnia 1945 roku, został aresztowany jako Jan vel Johan Czochralski, obywatel Rzeszy, dawny honorowy profesor Politechniki Warszawskiej, pod zarzutem „współpracy z niemieckimi władzami okupacyjnymi na szkodę osób spośród ludności cywilnej, względnie Państwa Polskiego”. Od 18 kwietnia 1945 roku, spędził on cztery miesiące w więzieniu w Piotrkowie Trybunalskim. Czochralski był załamany. Wrócił do Kcyni i założył tam Zakłady Chemiczne BION, produkujące różnego rodzaju wyroby kosmetyczne i drogeryjne, w tym znany „proszek od kichania z gołąbkiem” oraz płyn do trwałej ondulacji. Dzięki tej produkcji rodzina mogła egzystować. Zmarł na atak serca w Poznaniu 22 kwietnia 1953 roku, po rewizji Urzędu Bezpieczeństwa.

Ewa Michałowska- Walkiewicz
ewalkiewicz@wp.pl