Misja beznadziei: Karski i Zygielbojm

"Beznadziei" użyte jest w tytule łącznie. Chodzi o beznadzieję, nie zaś o sam brak nadziei. Tak właśnie do głębi beznadziejną okazać się miała misja Jana Karskiego i Szmula Zygielbojma w sprawie ratowania ginącego na oczach świata narodu żydowskiego. Choć w chwili podejmowania ową misją napędzała nadzieja największa z możliwych. 

Była to misja osobista każdego z nich, ale w jednym dniu stała się dla nich misją wspólną. Później już żaden z nich nie był tym samym człowiekiem, a jeden niebawem zakończył w geście dramatycznego protestu swe życie. 

Nadchodził grudzień 1942 roku. Od pięciu tygodni w Londynie przebywał kurier Polski Podziemnej Jan Karski. Jego czas wypełniony był raportowaniem, spotkaniami, dyskusjami. Spotykał się z przedstawicielami najwyższych władz na wychodźstwie, reprezenantami stronnictw, władzami brytyjskimi środowiskami opiniotwóryczymi. Przekazywał wiedzę o organizacji Państwa Podziemnego, ale także relacje naocznego świadka o eksterminacji Żydów wyniesione ze swych wizyt w Getcie Warszawskim i obozie tranzytowym w Izbicy.

1 grudnia Karskiego zelektryzowała wiadomość, że na dzień następny zostało ustalone jego spotkanie z członkiem Rady Narodowej z ramienia PPS „Bund” Szmulem Zygielbojmem. Miało się odbyć w Stratton House, siedzibie polskiego ministerstwa spraw wewnętrznych. Kurier miał dla niego polecenia od środowisk żydowskich w kraju, które uważał za pilne i ważne, jednak z jakichś powodów spotkania z Zygielbojmem nie wyznaczano wcześniej zbywając pytania Karskiego odpowiedzią „przyjdzie czas”. Najwyraźniej nadchodził.

Jan Karski, jako emisariusz podczas II wojny. Foto: Archiwum

Pokój Szmula Zygielbojma mieścił się na czwartym piętrze budynku i miał lokalizację trudną do uznania za reprezentacyjną. Był wyposażony w skromne biurko z prostym krzesłem, naprzeciw krzesło dla rozmówcy oraz szafę na dokumenty i wieszak na ubranie. Zygielbojm uniósł się na powitanie, podał Karskiemu rękę. Poczekał aż ten się rozbierze z płaszcza. Usiedli.

Zygielbojm sprawiał wrażenie człowiek bardzo zmęczonego mimo porannej pory. Spojrzenie miał czujne, badawcze, trudno było wytrzymać jego wzrok. „Miał wygląd typowego proletariusza, który wybił się do elity władzy. Pewnie miał ciężką młodość. Może pracował u jakiegoś krawca, jako chłopiec na posyłki, może zamiatał ulice – relacjonował swoje wrażenia Karski. Dodaje, iz postanowił rozmawiać z Zygielbojmem zwięźle, precyzyjnie, bez ubarwień emocjonalnych i formułowania własnych ocen, jeżeli nie zostanie poproszony.

Zgodnie z przewidywaniem, Zygielbojm powiedział Karskiemu, że wie z czym przyjechał, ale jemu ma opowiadać tylko o sytuacji żydowskiej. Na tym też kurier się skupił. Mówił o organizacji eksterminacji w postaci gett i obozów, gdzie masowo ginęli. Koncentrował się na Warszawie, gdzie sam wchodził do getta dwukrotnie i tym,  co tam widział. Podobnie zrelacjonował swoje wejście w przebraniu ukraińskiego esesmana do obozu w Izbicy.   Zygielbojm nie odzewał  się, strał się walczyć z wyraźnym tikiem nerowym policzka.

Gdy Karski  podjął próbę zrelacjonowania reakcji na jego raport u angielskich rozmówców, Zygielbojm  bezceremonialnie przerwał uwagą, że  reakcje londyńskie zna dobrze i nie musi ich wysłuchiwać od kogoś z Warszawy. „Chcę wiedzieć, czego Żydzi z kraju oczekują od  nas  t u t a j ! I tego niech się pan trzyma...” -  zdyscyplinował emisariusza.

Usłyszał, że ginący w okupowanej Polsce Żydzi domagają się, aby ich współbracia w krajach alianckich dotarli do najważniejszych instytucji panstwowych i publicznych, tam rozpoczęli otwartą głodówkę i kontynuowali ją aż do podjęcia przez Zachód decyzji w sprawie ratowania Żydów. Mają umierać powolną śmiercią na oczach całego świata. Może to wstrząsnie jego sumieniem.

Zygielbojm eksplodował. Zerwał się z krzesła i zaczął krążyć po pokoju wykurzekując: „To niemożliwe! Absurd! Zupełnie niewykonalne! Nikt nie pozwoli na taką demonstrację! Czy pan wie co by się stało jakby Zygielbojm zaczął głodować w publicznym miejscu? Zaraz posłaliby dwóch policjantów i siłą wzięli do szpitala. Nonsens!”

Rozmowa trwała ponad trzy godziny.  Zygielbojm  zaczął zadawać wiele szczegółowych pytań.  Przede wszystkim dotyczących getta. O wyżywienie,  pracę, o  dzieci, żebraków, zydowskich policjantów, a nawet... sposób transportu i chowania zwłok. Osobnym tematem były szanse przechodzenia na aryjską stronę, nastroje ludności polskiej wobec ukrywających się Żydów, szanse ewentualnego zrywu żydowskiego.

Wraz z upływem czasy, Zygielbojm  był coraz bardziej wyczerpany, a pytania traciły na ostrości, celowości i logice. Zapytał Karskiego m.in. o to, co śpiewał na ulicy stary żydowski żebrak, gdy ten o nim wspomniał, albo co powiedziała mu Żydów podajaca szklankę wody. Za chwilę odpoweidział sam: „Skąd pan to ma wiedzieć? Przecież pan nie jest Żydem, nie zna pan żydowskiego...”

Spotkanie stawało się męczące dla obu rozmówców. Zapewne obaj z ulgą przyjęli jego zakończenie.  Na pozegnanie Zygielbojm  podal rekę Karskiemu i popatrzył głeboko w oczy. „Zrobię, co w mojej mocy. Zrobię o co mnie proszą. Jeśli tylko będę mógł...” – zakończył.

Jakiś czas później Karski otrzymał podziękowanie za spotkanie na papierze firmowym Szmula Zygielbojma, członka Rady Narodowej RP na Wychodźstwie.

Było wystukane pismem maszynowym. Krótko i oficjalnie. Właściwie bardziej... pokwitownie tego spotkania – wspominał Karski.

Minęło kilka miesięcy.  Więcej już ze sobą nie rozmawiali.  13 maja 1943 roku nastąpił jego rzeczywisty finał.  Od śniadania oderwał Karskiego telefon. Dzwonił Hieronim Rettinger, szara eminencja rządu. „Dziś w nocy Szmul Zygielbojm popełnił samobójstwo. Zostawił list. Proszę się zgłosić o drugiej po południu”  – usłyszał.

Szmul Zygielbojm w dramatycznych słowach kierowanych do prezydenta RP Władysława Raczkiewicza i premiera Władysława Sikorskiego wyjaśniał: „Nie mogę dłużej żyć, gdy resztki narodu żydowskiego w Polsce, którego jestem przedstawicielem, są likwidowane”. Dodawał, że  skoro nie był mu sądzone paść w walce z bronią w ręku w getcie, jak jego  towarzysze, odchodzi za nimi, bo „należy do nich i ich masowych mogił”. Protestuje „przeciw bierności, z jaką świat przygląda się i dopusza do zagłady narodu żydowskiego”.

Paradoksalenie „ofiarą” śmierci Szmula Zygielbojma stał się sam Jan Karski. Nigdy nie zaznał już spokoju związanego z odejsciem żydowskiego bohatera. Dręczyły go dwa pytania: „Czy to ja  wręczyłem mu wyrok śmierci?”.”Czy ona obciąża moje sumienie?” I następne: „Czy mówiąc, że zrobi o co go proszą, wiedział już, co zrobi? Czy od 2 grudnia 1942 roku śmierć Zygielbojma nie mogła się już nie wypłnić, a co najwyżej można ją było tylko odraczać czekając na ostateczne potwierdzenie?

Jan Karski uważał, że Szmul Zygielbojm był jedną z najtragiczniejszych postaci II wojny światowej. Poprzez patetyczny  wymiara beznadziei, jaką uosabiał.  Umierał wiedząc, że śmierć nie może mu przynieść ukojenia ale narzucał z poczucia obowiązku, rozumiejąć, że nic już nie zmieni. Nie powstrzyma zgałady swego narodu, a wielkich tego świata nie przekoana do ich ratunku. Nim nadejdzie zwyciestwo, wszystko co kocha najbardziej, musi zginąć.

„Czy Bóg dał mu tę mądrość? Madrość beznadziei?” – pytał dramatycznie Karski.

Szmul Zygielbojm miał piękny pogrzeb z udziałem najwyższych władz RP na Wychodźstwie, członków rzadu i parlamentu brytyjskiego. 

O tym, czemu miał służyć jego dramatyczny gest – zapomniano.

Grób Szmula Zygielbojma na cmentarzu Mont Carmel na nowojorskim Queensie. Jego prochy przywieźli z Londynu do Nowego Jorku jego przyjaciele z Bundu. Foto: Autor

Jan Karski szedł jednak  dalej. 28 lipca 1943 roku,  76 dni po śmierci Zygielbojma meldował się w Białym Domu przez Franklinem Delano Rooseveltem, by znów powtarzać swą „mantrę” w sprawie ratunku Żydów. Wtedy jeszcze uważał, że  są jakieś szanse, że świat się jednak ocknie, że on będzie miał więcej szczęścia niż Zygielbojm, bo zdąży uruchomić ratunek. Spotkanie z prezydentem trwało 82 minuty. Temat żydowski pozostał w nim raczej marginalny. Młodemu polskiemu emisariuszowi, w raportowaniu o sytuacji Żydów,  Roosevelt nie pozwolił nadmiernie rozwinąć. Bardziej interesowały go sprawy Polski Podziemnej i generalnie realia życia pod okupacją niemiecką.

M.in. jaki jest los... koni. Na pożegnanie Karski usłyszał: „Proszę powiedzieć w swoim kraju, że ma w Białym Domu swego przyjaciela”. Towarzyszący kurierowi, ambasador RP w Waszyngtonie, podsumował wizytę: „No cóż, prezydent nie powiedział zbyt wiele...”.

Akcja na rzecz ratowania Żydów nie nastąpiła.  Ginęli na oczach świata.

Sojusznicza sytuacja Polski szybko ulegała pogorszeniu. Konferencja teherańska z przełomu listopada i grudnia 1943 roku przynisła zgodę Wielkiej Trójki na nowy podział świata Polska. Konferencja jałtańska z poczatku lutego 1945 roku, ten świat podzieliła. Polska została w Jałcie oddana przez Roosevelta i Churchilla, we władanie Stalinowi. Karski wydający w  Ameryce w listopadzie 1944 roku swój wojenny bestseller „Story of a Secret State” (w Polsce wydany dopiero w 1999 roku, jako „Tajne Państwo”) oczywiście o tym nie wiedział. Jeszcze się łudził.

Jego książka stała się wielkim sukcesem czytelniczym,  poruszyła opinię publiczną,  autorowi pryszparzając rozglosu i sławy.  Poza sympatią dla wybitych niemal doszczętnie Żydów i Polaków ograbionych z państwa,w sensie politycznym nie przyniosła nic.

Rozczarowany beznadzieją swojej misji i cynizmem świata polityki, Karski usunął się w po wojnie w cień. Skazał się na nieobecność. Na anihilację publiczną podobną zygielbojmowej, choć nie aż tak radykalną. Wyrwie go dopiero z niej, odnajdując w waszyngtońskiej samotni, Claude Lanzmann.

Wspominając dziś  Szmula Zygielbojma i Jana Karskiego,  chylę czoło przed ich dziełem osobistym, ich formatem moralnym i wszechogarniająca  b e z n a d z i e j ą,  której doświadczyli i stali się prawdziwymi Mistrzami. Byli posłannikami nikomu niepotrzebnej, przegranej misji w sprawie ginącego narodu. Nagrodą stało się dla nich państwo, które z tej  przegranej misji wyrosło.

Warta honorowa przed tablicą upamiętniającą Szmula Zygielbojma na kamienicy, gdzie mieszkał w Chełmie. Została zainstalowana staraniem Towarzystwa Jana Karskiego. Foto: Archiwum