Mędrzec z Concord

A jej istota streszcza się, w wielkim skrócie, w powszechnie znanej definicji autorstwa właśnie Franklina: Czas to pieniądz. Według tego uczonego, wynalazcy, przedsiębiorcy, polityka, dyplomaty, pomyślność materialna najlepiej świadczy o wartości człowieka, a rozwój ekonomiczny społeczeństwa winien być priorytetem. Jego zdaniem, działalność człowieka mająca na celu pomnażanie majątku, nadaje życiu sens.
     
Emerson, filozof, poeta i eseista, reprezentował, nie tylko w tej kwestii, stanowisko przeciwne. Marzył bowiem o Ameryce, w której prym wiedliby ludzie reprezentujący kulturę, a nie „mnożyciele” pieniędzy. To jego marzenie nie spełniło się jednak (i nic nie wskazuje na to, aby miało się spełnić). Rezultat tej swoistej rywalizacji jest taki, że Beniamin Franklin znany jest o wiele większej liczbie ludzi, zarówno w Stanach Zjednoczonych jak i na świecie, niż Ralph W. Emerson. Ale faktem jest również to, iż właśnie Emerson wywarł ogromny wpływ na życie intelektualne Stanów Zjednoczonych; i, pośrednio,  nadal wywiera.

                                                                     *
     
Pierwszą, a zarazem najbardziej znaną książką Ralpha W. Emersona jest esej Natura. 
Przedstawiony został w nim zarys poglądów, które rozwinięte w następnych latach, złożyły się na kierunek filozoficzny (bardzo amerykański w swych założeniach) nazywany transcendentalizmem. Wyraża on ideę równości, niezależności
i samodzielności. Podkreśla „autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych i społecznych. Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewny tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Tak więc transcendentalizm sprzeciwia się niejako uniwersalizmowi pojęć i wartości”. Właśnie podkreślanie równości, niezależności i samodzielności, które winny cechować człowieka, czyni ten kierunek tak bardzo amerykańskim. Zawiera bowiem w sobie to, co cechowało społeczeństwo amerykańskie w okresie zagospodarowywania coraz to nowych terytoriów. I co cechuje je także na początku XXI w.

                                                                  *

Urodzony w Bostonie Ralph W. Emerson w dzieciństwie był rozrabiaką, a jako uczeń niczym nie wyróżniał się. W latach 1817-1821 studiował na prestiżowym Uniwersytecie Harvarda. Następnie, czemu towarzyszyła niechęć, pracował w szkole dla młodych kobiet, którą prowadził jego brat. Po zakończeniu tej pracy studiował teologię na macierzystej uczelni. Po czym, w 1829  r., podjął się obowiązków pastora w jednym z unitariańskich* kościołów Bostonu. W tym samym roku ożenił się z Ellen Tucker, początkującą poetką. Lecz dwa lata później owdowiał. Śmierć żony (biografowie twierdzą, że Ellen była jedyną miłością jego życia) bardzo przeżył – codziennie odwiedzał jej grób, a po 14 miesiącach kazał otworzyć jej trumnę (chciał odświeżyć w swej pamięci oblicze zmarłej żony?)
    
Rozpacz i uczucie samotności spowodowane śmiercią Ellen, spowodowały, że postanowił wyjechać na pewien czas do Europy. Wpływ na tę decyzję miała także rezygnacja, w 1832 r., z pełnienia obowiązków pastora, co było wynikiem jego sporów ze zwierzchnikami na tematy doktrynalne (niedługo potem Emerson przestał być członkiem Kościoła Unitariańskiego).
     
W Europie, przede wszystkim w Anglii, spędził 10 miesięcy. Poznał wtedy m. in. Thomasa Carlyle’a (korespondował z nim do jego śmierci), Johna Stuarta Milla, Samuela Taylora Coleridge’a, Williama Wordswortha, czyli czołowych przedstawicieli ówczesnej poezji brytyjskiej. Swoje wrażenia związane z pobytem w Europie Emerson zawarł w English Traits (1856).
     
Powróciwszy do ojczyzny, podjął dwie bardzo ważne decyzje: ożenił się z Lydią Jackson, kobietą atrakcyjną, silną psychicznie, interesującą się poezją i zakupił dom w Concord. W domu tym Emerson zamieszkał na stałe w 1834 r. i mieszkał w nim do końca życia. Ale z samym miasteczkiem związany był od dawna. Żyła w nim bowiem jego babka, którą odwiedzał, przyjeżdżając z Bostonu (w jej domu zamieszkał potem Nathaniel Hawthorne). A jeden z jego przodków należał do założycieli Concord w
1635 r.
     
Przyjazd z Europy wiązał się także z odkryciem przez Ralpha W. Emersona, że sprawia mu przyjemność pisanie esejów, a także bycie wykładowcą i prelegentem. Zresztą chętnie drukowano jego utwory w czasopismach, jak i w postaci książek. A na brak zaproszeń do wygłoszenia wykładów, bądź przeprowadzenia odczytów nie narzekał (honoraria z tego tytułu stanowiły w pewnych okresach główne źrodło utrzymania jego rodziny). Owe spotkania Emersona z publicznością charakteryzował wielki zapał z jakim przedstawiał on swe racje. Słuchaczy nigdy mu nie brakowało, ceniono go bowiem za zdolności oratorskie. Należy stwierdzić, że nie wahał się wygłaszać poglądów kontrowersyjnych, na przykład w sprawie niewolnictwa. Ale wystąpieniom publicznym Emersona towarzyszyły niekiedy żarty, że słuchacze nie rozumieją niczego z tego, co mówi, ale jednocześnie podkreślają, że jest to bardzo piękne.
     
Ralph W. Emerson wraz z grupą osób podzielających jego przekonania m in. z Henrym D. Thoreau, Margareth Fuller, Bronsonem Alcottem, Georgem Ripley’em, Frederickiem Henrym Hedge’m, założył w 1836 r. Klub Transcendentalistów.

                                                                     *
     
W 1838 r. Ralph Waldo Emerson dał wykład podczas uroczystości rozdania dyplomów na Wydziale Teologii Uniwersytetu Harvarda. Kilka zdań wypowiedzianych przez niego spowodowało istną burzę, która rozpętała się wokół jego osoby. Oskarżono go m. in. o ateizm i deprawowanie młodych ludzi. Przez następnych czterdzieści lat, eseista, poeta i filozof z Concord nie był zapraszany w mury harvardzkiej uczelni. Tę reakcję spowodowała wypowiedź Emersona, że Jezus Chrystus był wielkim człowiekiem, ale nie był Bogiem (w połowie lat 80. XIX w. ten pogląd stał się jedną z doktryn unitarianizmu).

                                                                     *
     
Idee głoszone przez Ralpha Waldo Emersona miały na celu wpojenie człowiekowi zaufania do własnych możliwości. Wielokrotnie, w związku z tym, podkreślał, że nie chce mieć wyznawców, ale pragnie pobudzać ludzi do samodzielnego myślenia. Tak aby nie podążali utartymi ścieżkami. Przekonanie to prowadziło więc prostą drogą do poglądów liberalnych.
     
Emerson wierzył, że Bóg oczekuje od ludzi, aby Jego przykazania modyfikowali, dostosowując je do zmieniających się warunków życia. Świat nie jest bowiem niezmienny. I jutro będzie inny, niż jest dziś.
     
Ralph Waldo Emerson w swych poglądach łączył pozytywny stosunek do Natury, jako, pewnego rodzaju, ideału, z wiarą w pozytywne możliwości człowieka. Owe połączenie stało się kwintesencją amerykańskiego intelektualizmu. 
     
Przekonania Mędrca z Concord zainicjowały również charakterystyczne amerykańskie podejście do filozofowania (cechuje je niezależność wobec autorytetów)  i roli filozofii (wymogiem jest pragmatyzm).  
     
Warto także zwrócić uwagę na pojawiający się w pismach autora Natury obraz poety. Przedstawiany jest on jako prorok. Ale owego poetę Emerson wyobrażał sobie, jako człowieka funkcjonującego w realnym życiu, a nie w wieży z kości słoniowej. Gdy zna się ów pogląd Emersona, jak najbardziej zrozumiały jest jego entuzjazm dla Walta Whitmana, debiutującego w 1856 r. Był on bowiem autorem poruszających, nowatorskich wierszy, a także, w różnych okresach swego życia, cieślą, budowniczym domów, nauczycielem, dziennikarzem, redaktorem gazety. Stał się przez to ucieleśnieniem owego emersonowskiego ideału poety – proroka zarabiającego na chleb także pracą fizyczną. A do tego pracę tę opiewającego, wielokrotnie, w swych utworach poetyckich.              
                                       

                                                                     *
     
Po Naturze Emerson opublikował, jeśli chodzi o prozę, m. in. Essays: First Series (1841; znalazły się w nim nst. eseje: Compensation, Self-Reliance, Circles), Transcendentalist (1841), Essays: Second Series (1844;  tom zawierał The Poet, Experience i Politics), The Conduct of Life (1860; składał się nań Fate i Power), Thoreau (1862). Natomiast utwory poetyckie Emersona ukazały się m. in. w tomach Poems (1847) i Selected Poems (1876).

                                                                     *
     
18 kwietnia 1882 r., podczas drogi powrotnej ze spaceru do domu, Emerson przemókł zaskoczony przez deszcz. Nazajutrz stwierdzono u niego zapalenie płuc. Osiem dni później zakończył życie. Został pochowany na concordzkim Sleepy Hollow Cemetery, pośród kilku, wcześniej zmarłych, swych przyjaciół - Henry’ego D. Thoreau, Nathaniela Hawthorne’a, Bronsona Alcotta.

* Unitarianizm – obok luteranizmu, kalwinizmu, anglikanizmu, jeden z głównych nurtów reformacji (odłamem unitarian byli Bracia Polscy).