Tablica na warszawskim Powiślu upamiętni Jana Karskiego i Jerzego Choróbskiego

W 1926 roku, po doktoracie z medycyny, wybitnie zdolny Jerzy Choróbski marzący o specjalizacji w nowatorskiej ówcześnie neurochirurgii wyjechał na stypendium do Paryża, gdzie uczył się u słynnego profesora Józefa Babińskiego. W 1930 roku otrzymał stypendium w Klinice Neurologii i Neurochirurgii Uniwersytecie Mc Gill w Montrealu pod kierunkiem  światowej sławy prof. Wildera Penfielda. Tam dokonał odkrycia istnienia włókien nerwowych, które decydują o rozszerzaniu się naczyń krwionośnych w ludzkim mózgu. Po dwuletnim pobycie wyjechał do Chicago na zaproszenie Kliniki Neurochirurgii Northwestern University Medical School w Chicago, gdzie pracował tam pod kierunkiem prof. Loyala Davisa. Po roku przyznano Jerzemu Choróbskiemu stypendium Fundacji Rockefellera, które umożliwiło mu kontynuować specjalizację w dziedzinie neurochirurgii.

Warszawa, ul. Czerwonego Krzyża 11 (dziś - 6). Miejsce akcji.

W 1934 roku, na prośbę Marszałka Józefa Piłsudskiego i po długich naleganiach szefa służby zdrowia Wojska Polskiego generała Stanisława Roupperta, przeprowadził się do Warszawy by tu zakładać nowoczesny ośrodek neurochirurgiczny w Klinice Chorób Nerwowych Uniwersytetu Warszawskiego. Zamieszkał w elganckim budynku Spółdzielni Mieszkaniowej „Domostwo” przy ulicy Czerwonego Krzyża 11.

Radioodbiornik Philipsa przed kamuflażem. Foto: Archiwum

Tam zastała go wojna. Natychmiast wszedł do konspiracji. W związku z biegłą znajomością języków: francuskiego, angielskiego i niemieckiego, skierowany został do Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK. Powierzono mu prowadzenie nasłuchów radiowych stacji zagranicznych, w głównej mierze brytyjskiej BBC, francuskiego Radio Londres oraz okazjonalnie amerykańskich - CBS i NBC.

Wiosną 1941 roku w Warszawie pojawił się, przybyły z Krakowa, Jan Karski (Kozielewski), poprzednio uwolniony z rąk gestapo w Nowym Sączu. Karski zaproponował nową formę wykorzystania tłumaczeń nasłuchów poprzez redagowanie z nich specjalnego biuletynu dla ścisłego kierownictwa KG ZWZ-AK i Delegatury Rządu. Pomysł został zatwierdzony, a młody konspirator skierowany do docenta Choróbskiego, by pracowali razem. Nakład liczył od 40 do 50 numerowanych egzmplarzy. Adresatom był dostarczany przez łączników i łaczniczki. Tylko do rąk własnych i tylko na czas potrzebny do przeczytania. Początkowa nazwa brzmiała „Biuletyn Sztabowy”, ale po trzech miesiącach została zmieniona na „Biuletyn”.  Chodziło o niesugerowanie w nazwie powiązań z wojskowych ze względów konspiracyjnych, choć także pod wpływem cywilnego kierownictwa Państwa Podziemnego niezwykle wyczulonego na relacje z kierownictwem wojskowym i uważające, że pełni nad nim kierownictwo polityczne. Komenda Główna ZWZ-AK nie zamierzała się podporządkowywać cywilom o co przez całą okupację toczył się zacięty spór.

Sprzęt po zakamuflowaniu a kuchence elektrycznej (przekazała ją do Muzeum powstania wdowa po Choróbskim). Foto: Muzeum Powstania Warszawskiego

Oczywiście spór dotyczył tego, ile egzemplarzy „Biuletynu” ma dostawać Komenda Główna, a ile Delgatura Rządu. Wydawnictwo było niezwykle prestiżowe, bowiem dostarczało informacji na ogół trudno lub w ogóle niedostępnych.

Najpierw Choróbski i Karski pracowali na radioodbiornku „Philipsa” ukrywanego w specjalnej skrytce pod podłogą jednego z pokoi mieszkania. Kiedy jednak w budynku doszło do serii rewizji w poszukiwaniu odbiorników, aparat uległ przeróbce.  Wnętrze wyjęte z oryginalnej obudowy zostało umieszcone w obudowie… kuchenki elektrycznej.  Dokonali tego specjaliści służby technicznej AK. Co warte podkreślenia bez jakiegokolwiek spadku jakości nasłuchu. Z tym jednak, że teraz musiał być prowadzony wyłącznie w słuchawkach.

W sierpniu 1942 roku, Jan Karski został skierowany do innych zadań. Rozpoczął przygotowania do wyjazdu w charakterze emisariusza do Londynu. W ramach zadań także m.in. do wejścia w przebraniu do getta i obozu przejściowego w Izbicy nad Wieprzem. Ostatecznie dotarł do Londynu w końcu listopada 1942 roku. Do Polski po wojnie nie powrócił.

Docent Choróbski walczył w powstaniu warszawskim, podczas którego kierował szpitalem polowym wykonując setki operacji chirurgicznych. Został odznaczony przez generała Tadeusza Bora-Komorowskiego Srebrnym Krzyżem Orderu Virtiti Militari.

Po wojnie pozostał w kraju. Jego światowa pozycja naukowa i brak specjalistów o takich kwalifikacjach były  wystarczającymi argumentami, aby nowe władze dały mu spokój. W 1947 stworzył na Uniwersytecie Warszawskim pierwszą w historii klinikę neurochirurgiczną. W 1949 uzyskał tytuł profesora. Do przejścia w 1969 roku na emeryturę związany był  z Akademią Medyczną w Warszawie. W 1981 roku otrzymał jej doktorat honois causa. Wcześniej, bo w 1958 roku taki sam tytuł z motrealskiego McGill University. Zmarł w 1986 roku mając 84 lata.

Kulisy współpracy Choróbskiego i Karskiego przez wiele lat pozostawały nieznane. Profesor Karski opowiedział o nich dopiero wtedy, kiedy krótko przed śmiercią pracę nad jego biografia rozpoczął, jego najbliższy przyjaciel Waldemar Piasecki.

Kiedy otwarte zostało Muzeum Powstania Warszawskiego, wdowa po profesorze pani Krystyna Choróbska, za sprawą towarzyszy broni męża z Armii Krajowej, przekazała do tej placówki słynny radioodbiornik w obudowie kuchenki elektrycznej. Spotkała się także z Towarzystwem Jana Karskiego, pokazując m.in. skrytkę w podłodze mieszkania, gdzie przechowywała radio oraz pamiątki po mężu.

Wtedy narodziła się idea upamiętnienia obu bohaterów tablicą pamiątkową na portalu wejściowym do budynku. Dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego Jan Oładakowski zadeklarował pełne współdziałanie. Od razu entuzjastycznie włączyła się Wspólnota Mieszkańców budynku z jej liderami profesorami  Stefanem Karolem Kozłowskim i Andrzejem Wanke. Nota bene w budynku zawsze mieszkali przedstawiciele warszawskich elit intelektualnych, artystycznych, biznesowych i politycznych. M.in. tu mieszkali, okno w okno z panią Krystyną Choróbską, Maria i Lech Kaczyńscy do czasu jego wyboru na prezydenta RP. Ustalony został tekst tablicy, a wykonał ją we włoskim marmurze  artysta Artur Terpiłowski.

Niebawem uroczystość odsłonięcia. Przybędzie na nią rodzina Jana Karskiego. Biało-czerwoną szarfę przysłaniającą tablicę pamięci zdejmą z niej wspólnie pani Krystyna Choróbska, wdowa po profesorze Jerzym Choróbskim i pani doktor Wiesława Kozielewska-Trzaska, bratanica i córka chrzestna profesora Jana Karskiego.

Lekcja pamięci.